Marian Turwid

---

Życiorys

Marian Turwid urodził się jako syn Kazimierza Kaczmarka, który prowadził działalność kupiecką oraz Julii Jakubowskiej. Po zakończeniu nauki w szkole powszechnej we Wrześni kontynuował edukację w gimnazjum, a następnie uczęszczał do Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Gnieźnie, gdzie uzyskał maturę w roku 1926.

Okres międzywojenny

W 1926 roku przez krótki czas nauczał w publicznej szkole powszechnej w Borzykowie, znajdującej się w powiecie wrzesińskim. W latach 1926–1929 odbywał studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, na Wydziale Malarstwa i Rzeźby, gdzie uczył się w pracowniach takich profesorów jak: Władysław Jarocki, Teodor Axentowicz, Fryderyk Pautsch oraz Xawery Dunikowski. 3 grudnia 1929 roku zdał egzamin nauczycielski z rysunku i kontynuował naukę, aż do uzyskania absolutorium w październiku 1930 roku.

Od 1931 roku do wybuchu II wojny światowej pracował jako nauczyciel rysunku w Miejskim Katolickim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy. W 1935 roku zdobył kwalifikacje do nauczania rysunku jako przedmiotu głównego w średnich szkołach ogólnokształcących oraz seminariach nauczycielskich. Oprócz pracy pedagogicznej, aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym Bydgoszczy i Wielkopolski, pełniąc funkcję przewodniczącego Związku Plastyków Pomorskich oraz sekretarza Rady Artystyczno-Kulturalnej w Bydgoszczy (1937–1939).

Debiutował jako artysta i pisarz na łamach „Orędownika Wrzesińskiego”. W 1926 roku wydał zbiór legend wrzesińskich, a rok później zorganizował swoją pierwszą wystawę malarską we Wrześni, przy okazji przyjmując pseudonim Turwid. W późniejszym okresie zmienił nazwisko na Turwid-Kaczmarek. W latach 1931–1937 redagował miesięcznik artystyczno-literacki „Wici Wielkopolskie”. W 1931 roku zaprezentował tomik rysunków „Szkice portretowe”, a także portret gen. Józefa Hallera, jako projekt dyplomowy kończący studia na ASP w Krakowie. Rok później ukazał się jego kolejny tomik poezji „Dni Wielkiej Doliny”. Niektóre jego utwory znalazły się w ogólnopolskich antologiach, takich jak „Morze w poezji polskiej” (1937) oraz „Antologia 120-u” (1939, 1947). Turwid pisał także artykuły o kulturze i literaturze w licznych publikacjach lokalnych i krajowych, w tym „Kuriera Poznańskiego” i „Dziennika Bydgoskiego”. Jego malarski warsztat rozwinął się podczas pobytu w Paryżu w 1936 roku oraz dzięki artystycznym podróżom do Wiednia, Berlina i Budapesztu.

Tematyka jego artykułów i esejów często koncentrowała się na tradycji oraz nowoczesności regionu wielkopolsko-pomorskiego, a wiele wierszy poświęcił Bydgoszczy. Miejsca takie jak Łuczniczka, spichrze, zakole Brdy, fara, czy bydgoska Wenecja, stały się dla niego źródłem inspiracji i skłoniły do osobistego przymierza z architekturą miasta, jego naturą oraz społecznością. Związany był z nurtem kulturotwórczym Bydgoszczy, który, w latach 30., otwierał się na ogólnopolskie prądy literackie.

Okres okupacji niemieckiej

Na początku niemieckiej okupacji był poszukiwany przez gestapo, które zarekwirowało jego pracownię oraz dorobek artystyczny. Jesienią 1939 roku powrócił do rodzinnego miasta Września, gdzie pracował w firmie rodziców do 1942 roku, a następnie w niemieckiej firmie jako malarz pokojowy (1942–1945).

Okres powojenny

W marcu 1945 roku wrócił do Bydgoszczy, gdzie objął stanowisko kierownika Oddziału Plastyki w Wydziale Kultury i Sztuki Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. Był również redaktorem dodatku kulturalnego Ilustrowanego Kuriera Polskiego, angażując literatów oraz naukowców z całej Polski do współpracy. W 1946 roku zainicjował powstanie Państwowej Szkoły Sztuk Pięknych w Bydgoszczy (później znanej jako Państwowe Liceum Technik Plastycznych), którą kierował przez wiele lat, aż do 1972 roku, kiedy przeszedł na emeryturę. Od 1947 roku pełnił także rolę dyrektora Państwowego Ogniska Kultury Plastycznej. Jego wysiłki doprowadziły do utworzenia Pomorskiego Domu Sztuki, w której to placówce zainstalowano stały salon wystawowy dla artystów z Okręgu Pomorskiego ZPAP. W latach 1950–1972 kierował Centralnym Biurem Wystaw Artystycznych Oddział w Bydgoszczy z delegaturą w Toruniu.

Marian Turwid był nieustannym działaczem na rzecz kultury i sztuki. W 1945 roku uczestniczył w organizacji Klubu Literacko-Artystycznego w Bydgoszczy (jako wiceprezes) oraz był prezesem Okręgu Pomorskiego ZPAP. Był również współzałożycielem i redaktorem naczelnym czasopisma „Arkona”, jednego z najważniejszych pism kulturalnych obok „Kameny”. Przez długie lata był członkiem Kujawsko-Pomorskiego Towarzystwa Kulturalnego (1961–1983). W latach 1945–1975 opublikował blisko 700 książek, a także liczne artykuły w pismach lokalnych i krajowych. Jego wiersze znalazły się w almanachu „Poeci pomorscy” (1962) oraz tomie „Poeci i morze” (Gdańsk 1969). W twórczości często poruszał problemy regionu, w którym mieszkał. Jako bydgoszczanin, radny oraz aktywista Stronnictwa Demokratycznego podejmował kwestie dotyczące Bydgoszczy oraz kultury. Przypominał dzieje Muzeum Miejskiego po wojnie, a z okazji 600-lecia miasta omawiał jego historię i kulturę. Turwid bronił Wenecji bydgoskiej przed próbami modernizacji oraz komentował zagospodarowanie spichrzy i utworzenia muzeum regionalnego. Jego prace, przedmowy do katalogów oraz materiały poświęcone lokalnym wydarzeniom stanowią cenne źródło wiedzy o Bydgoszczy, w szczególności w latach powojennych.

Oprócz literatury, Marian Turwid był także aktywnym malarzem. Z jego 189 dzieł, 125 zostało zaprezentowanych na wystawach krajowych oraz zagranicznych. Do najbardziej znanych prac należą m.in. obraz olejny „Bezrobotny”, tryptyk „Madonna Panieńska” (1932), oraz „Św. Jerzy” (1938), który znajduje się w kościele garnizonowym w Bydgoszczy. Tworzył również wiele portretów, w tym obrazy gen. Józefa Hallera oraz „Portret Narzeczonej”, jak i wiele portretów działaczy kultury. W latach 50. w jego twórczości dominował pejzaż bydgoski, powstały wtedy m.in. dzieła takie jak: „Motyw Bydgoski Al. 1 Maja” (1954), „Spichrze nad Brdą” (1956), czy „Zakole Brdy” (1962).

Pomimo apolityczności przed wybuchem II wojny światowej, w 1945 roku przystąpił do Stronnictwa Pracy, a od 1950 roku działał w Stronnictwie Demokratycznym. W latach 1955–1956 był wiceprzewodniczącym Prezydium Wojewódzkiego Komitetu SD w Bydgoszczy, a w 1963 roku stał się członkiem SD oraz przewodniczącym Wojewódzkiej Grupy Doradczej do Spraw Kultury. Uczestniczył także w pracach Wojewódzkiej Rady Narodowej (1965–1973) oraz Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy (1954–1961). Był jednym z inicjatorów Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego i długoletnim działaczem Frontu Jedności Narodu. Zajmował się działalnością w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej oraz wielu innych organizacjach i stowarzyszeniach kulturalnych i naukowych. Jego zaangażowanie w kulturę zostało podsumowane przez biografów w następujący sposób:

„Był chyba członkiem wszystkich komisji, zespołów, komitetów w Bydgoszczy, jeśli miały one jakikolwiek związek ze sprawami kultury. (…) Był niemalże instytucją kulturalną (…)”

Prace Mariana Turwida znajdują się w zbiorach muzeów w Bydgoszczy, Grudziądzu, Toruniu, w Muzeum Dzieci Wrzesińskich, Muzeum im. Lwa Tołstoja w Moskwie, Muzeum w Reggio Emilia, oraz w Teatrze Polskim w Bydgoszczy i BTN w Bydgoszczy.

Marian Turwid był w związku małżeńskim z Zofią Nowicką, bydgoszczanką, wnuczką dr Władysława Piórka, honorowego obywatela Bydgoszczy. Nie mieli dzieci.

Zmarł nagle z powodu zawału serca 7 grudnia 1987 roku, a jego miejsce spoczynku znajduje się na bydgoskim cmentarzu Nowofarnym.

Twórczość literacka

Marian Turwid wyróżnia się bogatym dorobkiem literackim, który obejmuje różnorodne formy twórczości. Wśród jego utworów znajdują się:

• Wiersze (1949) – tomik poetycki,
• Żelazny krzyż (1959) – tom opowiadań,
• Noc nad Doliną (1961) – powieść,
• Wyprawy po diamenty (1966) – eseje dotyczące plastyki, rozszerzone wydanie ukazało się w 1986 roku pod tytułem Przygody ze sztuką,
• Dwie strony drogi (1969) – powieść, wznowiona w 1983 roku,
• Ślady burzy (1971) – tom opowiadań,
• Słowa na palecie,
• Między wiosnami (1974) – zbeletryzowane wspomnienia z dzieciństwa i młodości,
• Pędzlem i piórem (1977) – tomiki wierszy,
• W zakolu Brdy (1979) – tomiki wierszy,
• Dni Wielkiej Doliny (1981) – tom opowiadań wydany z okazji 75-lecia pisarza, noszący ten sam tytuł, co jego pierwszy zbiorek poezji z 1932 roku,
• Znaki przydrożne,
• List z Bydgoszczy,
• Przymierze z Brdą,
• Niedziele bydgoskie.

Jego prace odzwierciedlają głębokie zaangażowanie w tematykę lokalną oraz uczuć związanych z miejscami, które znał i kochał.

Ordery i odznaczenia

Marian Turwid otrzymał liczne odznaczenia i medale, które świadczą o jego wybitnych osiągnięciach oraz wkładzie w rozwój kultury i społeczności. Poniżej przedstawiamy listę najważniejszych odznaczeń, które został mu przyznane.

• Order Sztandaru Pracy II klasy (1984),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1976),
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1964),
• Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie: 22 lipca 1952, 1956),
• Srebrny Krzyż Zasługi (15 listopada 1946),
• Medal 30-lecia Polski Ludowej (1975),
• Medal 40-lecia Polski Ludowej (1985),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (28 lutego 1955),
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1978),
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966),
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1964),
• Medal „Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi” (1960),
• Medal „Za szczególne zasługi dla rozwoju woj. bydgoskiego” (1965),
• Złota Odznaka ZPAP.

Nagrody

Marian Turwid zdobył szereg wyróżnień, które potwierdzają jego ogromny wkład w życie kulturalne i artystyczne. Poniżej prezentujemy kluczowe nagrody, które otrzymał w swojej karierze:

• nagroda artystyczna miasta Bydgoszczy za całokształt działalności kulturalnej, artystycznej i plastycznej w 1956 roku,
• wojewódzka nagroda artystyczna za całokształt twórczości literackiej i artystycznej w 1959 roku,
• tytuł „Najpopularniejszy Bydgoszczanin 1975 roku”,
• nagroda Ministra Kultury i Sztuki za całokształt działalności społecznej i artystycznej w 1981 roku.

Upamiętnienie

Od listopada 1990 roku imię Mariana Turwida nosi bydgoska Szkoła Podstawowa nr 16, zlokalizowana przy ul. Koronowskiej 74. W latach 90. XX wieku nazwa ta została nadana również skwerowi na osiedlu Sielanka w Śródmieściu Bydgoszczy, gdzie mieszkał, jak również ulicy we Wrześni.

---

Oceń: Marian Turwid

---