Bożena Stelmachowska

---

Rodzina

Bożena Stelmachowska była częścią rodziny o bogatych tradycjach i osiągnięciach. Jej ojciec, Ksawery, zmarł w 1908 roku i pełnił funkcję architekta, co z pewnością wpłynęło na rozwój artystyczny rodziny. Matka Bożeny, Ludwika z Hundtów, pochodziła z emigranckiej rodziny szkockiej, która osiedliła się na Pałukach, w urokliwej miejscowości Ośno. Ludwika była najmłodszą z sześciorga dzieci, co tworzyło niepowtarzalną atmosferę w ich domu.

W rodzinie Bożeny Stelmachowskiej szczególnie wyróżniał się jej brat Bronisław, który przyszedł na świat w 1883 roku, a tragicznie zmarł w 1940 roku w Katyniu. Był prawnikiem, a także profesorem Uniwersytetu Poznańskiego. Jego kariera zawodowa i zasługi w dziedzinie prawa były znaczącym wkładem w rozwój nie tylko rodzinnej tradycji, ale także polskiej nauki.

Kolejnym członkiem rodziny był brat Metody, urodzony w 1885 roku, który zmarł w 1927 roku. W latach 1919–1927 pełnił funkcję starosty rawickiego, co podkreślało jego zaangażowanie w życie społeczne i polityczne regionu.

Wykształcenie i praca

Bożena Stelmachowska, osoba o niezwykłej karierze, rozpoczęła swoją edukację w 1908 roku, kiedy to ukończyła pensję żeńską. W latach 1911-1918 pełniła rolę nauczycielki języka polskiego w tajnej szkole polskiej, która znajdowała się przy parafii Św. Łazarza w Poznaniu. Równocześnie rozwijała swoje umiejętności w zakresie historii i literatury polskiej, uczestnicząc w kursach organizowanych przez tajne Towarzystwo Tomasza Zana oraz Towarzystwo Pomocy Rodzicielskiej, a także w wyższych kursach dla dziewcząt im. Królowej Jadwigi.

W latach 1919-1925, Bożena kontynuowała swoją edukację na Uniwersytecie Poznańskim, gdzie studiowała archeologię, mając na czołowej pozycji Prof. Józefa Kostrzewskiego, oraz etnografię, pod kierunkiem Jana Stanisława Bystronia. W 1925 roku otrzymała stopień doktorski, dzięki rozprawie zatytułowanej „System trzech epok w prehistorii polskiej”.

W roku 1920, zaczęła pełnić funkcję asystentki bibliotekarza w Katedrze Etnografii, gdzie pracowała aż do 1928 roku. Następnie, w latach 1934-1939, Bożena Stelmachowska pracowała jako kustosz w Muzeum Miejskim w Poznaniu, obejmując stanowisko kierownicze. W 1939 roku uzyskała stopień doktora habilitowanego na Uniwersytecie Warszawskim, a jej dorobek naukowy obejmował m.in. dwie publikacje: „Rok obrzędowy na Pomorzu” (Toruń 1933) oraz „Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski zachodniej” (Poznań 1933).

W obliczu II wojny światowej, Bożena wykładała etnografię na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Po wojnie, od maja 1945 do stycznia 1946, pracowała nieetatowo jako docent na Uniwersytecie Poznańskim. W 1945 roku podjęła współpracę z Katedrą Etnologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, a od roku 1946 pełniła funkcję profesora nadzwyczajnego.

W swoim dorobku zawodowym współpracowała z różnymi instytucjami, takimi jak Instytut Bałtycki w Gdańsku, Instytut Zachodniosłowiański w Poznaniu oraz Szkołą Morską w Gdyni, dla której zbierała eksponaty etnograficzne. Ponadto, angażowała się w organizację wystaw w takich instytucjach jak Muzeum w Kartuzach oraz Muzeum w Kwidzynie.

Działalność naukowa

Bożena Stelmachowska była wybitną postacią w obszarze badań etnograficznych, której wkład w rozwój nauki pozostaje nieoceniony. Odpowiadała za redagowanie wydania zeszytów „Archiwum Etnograficzne”, które ukazywały się pod auspicjami Instytutu Zachodnio-Słowiańskiego Uniwersytetu Poznańskiego.

Jej aktywność zawierała również współpracę z Komisją Etnograficzną Polskiej Akademii Umiejętności, co znacznie przyczyniło się do wzbogacenia polskiej etnologii. Stelmachowska była członkinią Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego od 1945 roku. W okresach 1945–1947 oraz 1953–1956 zasiadała w Zarządzie Głównym tego towarzystwa, a także nawiązała współpracę z Centrum Polskim Ludoznawstwa i Amatorskimi Zespołami Folklorystycznymi.

W swojej karierze była autorką wielu książek, z których niektóre ukazały się dopiero po jej śmierci. Jej dorobek naukowy jest imponujący i obejmuje kilkadziesiąt artykułów, które znalazły swoje miejsce w renomowanych czasopismach naukowych. Publikacje te dotyczyły tematów archeologicznych, etnograficznych oraz szerszych zagadnień społecznych, a do takich wydawnictw należały: „Z Otchłani wieków: pismo poświęcone pradziejom Polski”, „Przegląd archeologiczny”, „Lud”, „Polska sztuka ludowa”, „Przegląd Zachodni”, „Teka Pomorska”, „Ziemia”, „Slavia Occidentalis”, „Kronika Miasta Poznania”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, „Głos Uczelni”. Jej artykuły popularnonaukowe publikowane były również w gazetach takich jak „Jantar”, „Kurier poznański”, „Głos Wielkopolski”, „Życie Warszawy”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Bałtycki” oraz w dodatku „Rejsy” do „Dziennika Bałtyckiego”.

Wykształciła liczne pokolenia uczniów, którzy mieli okazję brać udział w terenowych badaniach etnograficznych Pomorza Gdańskiego i Zachodniego, co dowodzi jej umiejętności pedagogicznych oraz zaangażowania w rozwój nauki w Polsce.

Działalność społeczna

Bożena Stelmachowska była znaną postacią w ruchu narodowym, działającą na rzecz emancypacji kobiet. W ramach Narodowej Demokracji odegrała istotną rolę jako kierowniczka działu „Ruch kobiecy” w Narodowej Organizacji Kobiet Stronnictwa Narodowego.

Jej zaangażowanie i determinacja w promowaniu praw kobiet zostały docenione w 1938 roku, kiedy to otrzymała order Polonia Restituta za swoją pracę.

Śmierć i spuścizna

Bożena Stelmachowska zmarła 21 listopada 1956 roku w Toruniu. Dzięki staraniom jej długoletniej towarzyszki życia, Wandy Brzeskiej, została pochowana na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. W 1963 roku, jej archiwum naukowe oraz prywatne przekazane zostało w akcie darowizny do Archiwum PAN Oddział w Poznaniu.

W 2020 roku przeprowadzono rekonstrukcję nagrobka, na którym umieszczono rzeźbę autorstwa kaszubskiego artysty, Piotra Golli, oraz kapliczkę wykonaną przez Piotra Perzyńskiego.

Upamiętnienie

Bożena Stelmachowska to jedna z kluczowych postaci, które znalazły się w gronie bohaterek wystawy „Etnografki, antropolożki, profesorki”, organizowanej w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie w latach 2022–2023. Jej twórczość odzwierciedla bogactwo polskiej etnografii oraz wkład kobiet w tę dziedzinę nauki.

Warto zaznaczyć, że teksty Bożeny Stelmachowskiej zostały wzbogacone o wybór w książce pt. Żywe ogniwa. Wybór tekstów polskich etnografek (1888–1939). Publikacja ta stanowi ważny wkład w upamiętnienie i promocję dorobku polskich etnografek, które miały istotny wpływ na rozwój tej dziedziny nauki. Wydawcą tej wartościowej pozycji jest Państwowy Instytut Wydawniczy oraz Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.

Wybrane publikacje

Oto kilka ważnych publikacji autorstwa Bożeny Stelmachowskiej, które przyczyniły się do zgłębiania wiedzy o kulturze i etnografii regionów.

• Z przeszłości Słowian północno-zachodnich, 1930,
• Stosunek Kaszub do Polski, 1932,
• Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń, 1933,
• Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski zachodniej, Poznań, 1933,
• Regionalizm etnograficzny na tle przykładów z współczesnej twórczości Polski zachodniej, 1936,
• Etnografia Pomorza i Prus Wschodnich, 1937,
• Sztuka ludowa na Kaszubach, 1937,
• Kultura kontynentalna i literalna ludu, 1946,
• Zdobnictwo ludowe ziemi pyrzyckiej, 1946,
• Etnografia Wielkopolski w planowaniu niemieckim, „Lud”, 1946, t. 37, s. 236-276, cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)],
• Polska kultura ludowa czynnikiem zespalającym Ziemie Odzyskane, 1946,
• Na drodze do teorii sztuki ludowej, „Lud”, 1946, t. 36, s. 163-184, cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)],
• Współczesna ceramika ludowa na Kaszubach, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”, 1950, t. 4, z. 7-12, s. 100-106, cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)],
• Ceramika Kaszubów, 1951,
• Strój kaszubski, 1959, cyfrowaetnografia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-09)].

---

Oceń: Bożena Stelmachowska

---